Oorzaken overgewicht en obesitas

Definitie overgewicht en obesitas 

We hebben lang de BMI gebruikt om ons gewicht te categoriseren. BMI vertelt niet het complete plaatje. Het maakt geen verschil tussen spiermassa en vetmassa of waar we ons vet opslaan. Buikomvang is een belangrijk meeting omdat de viscerale vet in dit gebied zit. Viscerale vet is vet tussen jouw organen. We hebben allemaal vet hier, maar te veel is gekoppeld aan veel meer gezondheidsrisico's. Centrale obesitas is een ophoping van intra-abdominaal vet (vet in jouw buikholte), en is geassocieerd met een hoger risico op metabole en cardiovasculaire ziekten en vele andere aandoeningen. De samenstelling van hoeveelheid vet en spiermassa kan gemeten worden bij bepaalde soorten weegschalen en apparaten. Vraag of jouw diëtist er een heeft als je jouw situatie wilt weten 
Wil je zien hoe je BMI en middelomtrek kan berekenen? Klik hier.   

 

Kan je overgewicht en obesitas hebben en ondervoed zijn?  

Jazeker.  

Helaas geloven veel mensen dat als iemand overgewicht of obesitas heeft, hij of zij niet ondervoed kan zijn. Het komt vaker voor dan je denkt en heeft soms te maken hebben met de kwaliteit van iemands dieet. Stel dat je een lange tijd een extreem dieet volgt om af te vallen, dan is er een risico dat je niet alle voedingsstoffen binnenkrijgt die je nodig hebt. Er is ook Sarcopene obesitas. Deze vorm bestaat uit obesitas in combinatie met sarcopenie, zoals bijvoorbeeld voorkomt bij oudere personen, bij Diabetes type 2, COPD en bij mensen met obesitas en kwaadaardige aandoeningen of langdurig corticosteroïdgebruik, en als gevolg van insulineresistentie. Sarcopenie is het verlies van skeletspiermassa en kracht als gevolg van veroudering. 

 

Effecten op het lichaam van overgewicht en obesitas 

De oorzaken van overgewicht en obesitas kunnen complex zijn. Het advies om 'minder te eten en meer te bewegen' is te simpel, ook al kan het een onderdeel zijn van verandering van levensstijl en preventie. 

Wanneer we overgewicht of obesitas hebben, veranderen er dingen in ons lichaam. Vet is een orgaan. We hebben om veel redenen vet nodig. Veel hormonen zijn verbonden met ons vetweefsel en we zouden niet zonder kunnen functioneren. 

In onze vetcellen slaan we vet op. De cellen zijn flexibel en kunnen in omvang toenemen naarmate we meer vet opslaan. In het vet, tussen de vetcellen, hebben we ook witte bloedcellen. Witte bloedcellen zijn erg belangrijk in het ontstekingsproces dat ons helpt bacteriën en veel andere dingen te bestrijden. We hebben deze cellen nodig om te overleven. 

Deze ontstekingscellen kunnen zich echter in grote hoeveelheden in ons vet verzamelen en dit kan negatieve effecten hebben. Ze worden dan continu in ons bloed uitgestoten en we krijgen ontsteking, maar zonder een wond of een bacterie om te bestrijden. In deze situatie brengen ze ons op de lange termijn schade toe. Onderzoeken hebben aangetoond dat mensen met obesitas meer van deze ontstekingscellen hebben dan mensen zonder obesitas. 

We weten dat langdurige ontstekingen, ook in kleinere hoeveelheden, schadelijk zijn voor ons lichaam en ziektes kunnen veroorzaken. Dit is slechts een van de effecten die obesitas op ons lichaam kan hebben, er zijn er nog veel meer, zoals minder vruchtbaarheid, een hoger risico op kanker, problemen met hormonen enzovoort. 

 

Oorzaken van overgewicht en obesitas – complexer dan je denkt 

Momenteel wordt er op maatschappelijk niveau algemeen aangenomen dat obesitas simpelweg het gevolg is van het overmatig consumeren van ongezond voedsel en gebrek aan beweging. Op individueel niveau kunnen er echter veel andere bijdragende factoren of onderliggende ziekten zijn, die vaak niet worden geïdentificeerd en die aanzienlijk kunnen worden geassocieerd met gewichtstoename en belemmeringen voor gewichtsverlies. 

De diagnostische fase, die doorgaans wordt gebruikt bij het beoordelen van andere klinische problemen, wordt vaak over het hoofd gezien bij obesitas. 

 

Categorieën van onderliggende oorzaken en gewicht verhogende of in stand houdende factoren bij volwassenen met obesitas 

 

Hier volgt een lijst met dingen die overgewicht en obesitas kunnen veroorzaken of eraan kunnen bijdragen. Sommige hiervan zijn veelvoorkomende oorzaken en sommige zijn veel zeldzamer. (Bronvermelding, zie beneden). 

 

1. Leefstijl 

Veelvoorkomend 

Ongezond eetpatroon 

Te weinig beweging 

Chronisch slaaptekort 

Obstructief slaap-apneu syndroom 

Nachtdiensten 

Timing van maaltijden 

Fors alcoholgebruik 

Stoppen met roken 

Culturele of socio-economische factoren 

  

2. Psychisch 

Veelvoorkomend 

Depressie 

Chronische stress 

Psychotrauma 

Kindermishandeling (fysiek of emotioneel) in verleden 

Seksueel misbruik in verleden 

Eetstoornis zoals Binge eating disorder en Boulimia Nervosa  

  

3. Medicatie 

Veelvoorkomend 

Bloeddrukmiddelen: bètablokkers, alfablokkers 

Pijnmedicatie: pregabaline, amitriptyline 

Diabetesmedicatie: insuline, glimepirid 

Antidepressiva: mirtazapine, citalopram, paroxetine 

Antipsychotica: olanzapine, risperidon, lithium 

Anti-epileptica: carbamazepine, valproïnezuur, gabapentine 

Corticosteroïden: oraal, injecties, lokaal 

  

4. Hormonaal 

Veelvoorkomend 

Hypothyreoïdie 

Polycysteus ovarium syndroom (PCOS) 

Hypogonadisme 

Behoud zwangerschapskilo's 

Menopauze 

  

Zeldzaam 

Hypopituïtarisme 

(Cyclische) Cushing's syndroom 

Groeihormoon tekort 

  

5. Hypothalaam 

Zeldzaam 

Hypothalame schade na bestraling, operatie of hoofdtrauma 

Hypothalame tumor 

Craniopharyngeoom 

Malformatie 

  

6a. Monogenetische obesitas 

Zeldzaam 

Combinatie van deze symptomen: 

Obesitas sinds jonge kinderleeftijd 

Extreme eetlust 

Opvallend gewichtsverschil met familieleden 

Voorbeelden: mutaties in genen van MC4R,POMC, leptine, leptine-receptor, PCSK1  

  

6b. Syndromale obesitas 

Zeldzaam 

Combinatie van deze symptomen: 

Obesitas sinds jonge kinderleeftijd 

Extreme eetlust 

Opvallend gewichtsverschil met familieleden 

Dysmorfe kenmerken of aangeboren afwijkingen 

Autisme  

Ontwikkelingsachterstand 

Voorbeelden: Prader-Willi, Bardet-Biedl, 16p11.2 deletie, Alström syndroom 

  

Is obesitas een ziekte? 

Ja, obesitas is een chronische ziekte.  

Er zijn verschillende behandelingen beschikbaar. Veranderingen maken in jouw leefstijl is een van de behandelingen. Soms is dit niet genoeg en is een combinatiebehandeling nodig. Belangrijk om te weten is dat bij alle andere behandelingen, zoals operaties en medicijnen, een verandering van leefstijl altijd een belangrijk onderdeel is. Denk aan dingen als eten, bewegen, slapen, stress, alcohol en het mentale aspect. 

 

Hoe val ik af? 

Misschien denk je; ‘Als er zo veel oorzaken zijn van overgewicht en obesitas en zo veel dat ik weinig of geen controle over hebben, heeft het zin om eens te proberen?’ 

Absoluut!  
Kijk eens naar de redenen die mogelijk van invloed kunnen zijn op jouw gewicht en praat er eerlijk over met jezelf. 

Maak een lijst voor jezelf wat jij denkt oorzaken zou kunnen zijn. 

Zoek een professional die jou kan helpen, begeleiden en ondersteunen bij het maken van veranderingen. Het is belangrijk dat deze persoon overgewicht en obesitas begrijpt en jouw situatie als geheel kan zien. Vermijd strikte diëten die je op internet vindt en zorg ervoor dat je samenwerkt met iemand die een wetenschappelijke opleiding heeft gevolgd. 

Vind je het moeilijk om de bovenstaande lijst te gebruiken, is er een vragenlijst die je kunt invullen en die je zal helpen samenvatten waar jouw mogelijke redenen liggen.  
De vragenlijst kan je hier vinden: https://www.checkoorzakenovergewicht.nl/. 
Die kan je invullen en meenemen naar je zorgprofessional en samen bekijken.  

 

Stigma bij overgewicht en obesitas 

Obesitas gaat gepaard met een aanzienlijk stigma. Nieuw onderzoek van PhD-student Paige Crompvoets verdiepte zich in het wijdverbreide probleem van gewichtstigma binnen zorginstellingen door de ervaringen van 590 patiënten met obesitas in Nederland te onderzoeken.  

Dit onderzoek benadrukte de wijdverbreide discriminatie waarmee mensen met obesitas te maken hebben, zelfs binnen het zorgsysteem zelf. Bijzonder alarmerend waren de rapporten van patiënten met een BMI ≥ 40, waaruit bleek dat 25% van de patiënten wrede opmerkingen, bespotting of scheldpartijen van zorgprofessionals had ervaren. 

35% van de patiënten meldde gevallen waarin ze zich lui en minder competent voelden tijdens hun interacties met zorgprofessionals. 

 Ervaringen met ontoereikende faciliteiten kwamen ook vaak voor, waarbij een derde van de patiënten te maken kreeg met onvoldoende grote zitplaatsen in de wachtkamer. 

Ook frequente ervaringen van ongevraagd advies en aanbevelingen over gewichtsverlies komt in alle obesitasklassen voor. 

Hoewel dergelijke aanbevelingen goed bedoeld kunnen zijn, komen ze vaak voort uit te simplistische aannames over obesitas en schieten ze tekort in het aanpakken van de unieke behoeften van individuele persoon. 

 

Bronnen:  
van der Valk ES, van den Akker ELT, Savas M, Kleinendorst L, Visser JA, Van Haelst MM, Sharma AM, van Rossum EFC. A comprehensive diagnostic approach to detect underlying causes of obesity in adults. Obes Rev. 2019 Jun;20(6):795-804. doi: 10.1111/obr.12836. Epub 2019 Mar 1. PMID: 30821060; PMCID: PMC6850662.  

Boek: Vet belangrijk van Mariëtte Boon & Liesbeth van Rossum